Son Memlûk Sultanı Tomanbay'ın İdam Edilmesi-16 Nisan 1517

(“Yavuz ile Tomanbay savaşmadan önce birbirlerine haber yolluyorlar. Yavuz; “Ben bu savaştan önce bu savaşın sonuçlarının İslâm için hayırlı olması için dua ettim” diyor. Tomanbay “Bende aynı şekilde dua ettim” diye karşılık veriyor. İşte bu!”
Salih Mirzabeyoğlu)

Memluk Sultanı Kansu Gavri, Mercidabık Savaşı’nın kaybedilmesi sonucu dayanamadı ve hayatını kaybetti. Memluk Devleti’nin ileri gelenleri, Tomanbay’ın yeni hükümdar olması konusunda anlaştılar. Tomanbay hükümdar olması konusunda güçlükle ikna edildi. Tomanbay’ı bekleyen çok büyük bir sorun vardı. Yavuz Sultan Selim büyük bir ihtimalle Suriye ve Filistin ile yetinmeyecek, Mısır kapılarına dayanacaktı. Böyle bir durumda Memluk Devleti’ni, dolayısı ile de Tomanbay’ı bir ölüm kalım mücadelesi bekliyordu.

Yavuz Sultan Selim ise Suriye ve Filistin bölgesinde tam olarak hâkimiyetini pekiştirmeye çalışıyor aynı zamanda da nihai hedefi Mısır için hazırlık yapıyordu. Mısır’a ulaşabilmesi için önünde geçmesi gereken zorlu bir engel olan Sina Çölü vardı. Sina Çölünü geçmek için Yavuz Sultan Selim en uygun dönemi hesaplatmış ve yağmur mevsimini bekliyordu. Bu arada Yavuz Sultan Selim Tomanbay’a kendisine tabi olması durumunda Mısır’a dokunmayacağı şeklinde bir teklifte bulundu.

Yavuz Sultan Selim’in bu teklifi reddedildi. Tomanbay teklifi reddederken iki şeyi hesaba katmıştı. Birincisi Yavuz Sultan Selim Sina Çölü’nü geçmeyi göze alamaz, alsa bile başaramazdı. İkincisi ise eğer ki Sina Çölü geçilse bile ordu çok yorgun ve bitkin olacak karşılarında dinamik iyi savaşçı Memluk ordusunu bulacaktı.

Osmanlı ordusunun bu konuda kararlı olduğu anlaşılınca Tomanbay hızla hazırlıklara başladı. Kahire yakınlarındaki Ridaniye Köyü merkez olmak üzere bir savunma hattı kurulmaya çalışıldı. Avrupa’dan ve civar kalelerden temin edilen 200 civarında top Osmanlı ordusunun geliş yönü üzerine yerleştirildi. Hendekler ve siperler kazıldı. Savunma ve savaş planı oldukça iyi hazırlanmıştı. Memluk ordusunun hazırlıklarını öğrenen Yavuz Sultan Selim ne yapmak istediklerini anlamaya çalışarak savaş planını ona göre hazırladı.

İki ordu 22 Ocak 1517 tarihinde Ridaniye’de karşılaştı. Yavuz Sultan Selim komutanlarından bir kısmının emrindeki kuvvetler ile Tomanbay’ın beklediği yerden saldırı başlattı. Kendisi asıl kuvvetler ile Memluk ordusunun merkezine taarruz etmedi, onların tahmin etmediği bir yerden; El Mukaddam dağını dolaşarak yandan ve arkadan saldırdı. Çok şiddetli çarpışmalar oldu. Memluk ordusu bozguna uğradı. Kendi topları bile hiçbir işe yaramamıştı. Sultan Tomanbay kaçmaktan başka çare bulamadı. Osmanlı ordusu kısa sürede Kahire’ye girdi. Fakat şehir tam manasıyla kontrol edilememiş ve en önemlisi Tomanbay yakalanamamıştı. Bu yüzden karargâh şehrin uzağına kuruldu.

Tomanbay hala ümidini kaybetmemişti. Bir baskın ile Osmanlı ordusunu şaşırtmayı ve Yavuz Sultan Selim’i ortadan kaldırmayı planladı. Ancak planı önceden öğrenildiği için gerekli tedbirler alınmıştı. Baskından bir netice alamayan Tomanbay geri çekildi. Birkaç gün sonra Kahire’ye düzenlediği bir baskın ile şehri ele geçirdi ve şehirdeki Osmanlı askerlerini yok etti. Tomanbay’ın planı şehir savaşıydı. Hendekler ve barikatlar oluşturuldu. Şehir halkının desteği ile müthiş bir mücadele yaşandı. Fakat bundan da sonuç alınamadı ve Tumanbay önce Mısır-ı Atik’e oradan da Said’e kaçtı.

Tomanbay ‘ın yeni hedefi Suriye’ye geçmekti. Ancak bu imkânsızdı. Çünkü kaçış yolları tamamen kontrol altındaydı. Yavuz Sultan Selim’den affedilmesini istedi. Amacı bir zaaf durumu oluşturarak kaçış yolu temin etmekti. Kendisinin affedildiği bildirilmesi ile harekete geçti ama kaçış yolunun kapatılmış olduğunu gördü. Üç bin adamı ile yarma harekâtına girişti. Yavuz Sultan Selim’in bölgeye doğru geldiğini duyunca geri kaçmaya çalıştı. Yavuz Sultan Selim Rumeli Beylerbeyi Mustafa Paşa’yı, Şehsuvaroğlu Ali Bey, Memluk komutanlarından Hayır Bey ve Canberdi Gazali’yi takip ile görevlendirdi. Amansız takip sonunda Nil kıyısında Tomanbay’a yetişildi. Burada büyük bir mücadele yaşandı. Tomanbay son çare olarak Nil’e atladı ama kurtulamadı.

Yakalanan Tomanbay Yavuz Sultan Selim’in huzuruna getirildi. O’nun gösterdiği cesaret ve mücadeleciği Yavuz tarafından da takdir edildi. Tarihçilerden bazıları Yavuz ile Tomanbay arasında şöyle bir konuşma geçtiğinden bahsederler: Tomanbay Yavuz Sultan Selim’e başarısının kahramanlıkla alakalı olmadığını, kullandığı top ve tüfengin bu başarıyı getirdiğini ifade eder. Bunun üzerine Yavuz da ona kendisinin bir hükümdar olduğunu ülkesini neden modern silahlarla savunmadığını söyleyerek konu ile ilgili olan ‘’düşmana aynı silahlar ile karşı konulması ‘’mealinde ki ayet-i kerime ile cevap vermiştir.

Yavuz Sultan Selim arkasında güçlü bir düşman bırakmak istemiyordu. Tomanbay oldukça sevilen birisiydi. Ayrıca Memluk Devleti’nin tekrar canlandırılma ümitlerini söndürmek istiyordu. İşte bu düşünceler ile Tomanbay’ın idamına karar verildi. Bir kısım tarihçiler ise Tomanbay’ın idam kararında Osmanlı hizmetine girmiş olan bir kısım Memluk beylerinin onun sağ kalması durumunda ileride kendilerinden intikam almak isteyeceği düşüncesinin de etkili olduğunu belirtirler. Yani bu beyler belirtilen endişeleri nedeniyle Yavuz Sultan Selim’i Tomanbay’ın sağ kalması durumunda mutlaka saltanat iddiasında bulunacağı konusunda ikna etmişlerdir.Müneccimbaşı’na göre ise Yavuz Sultan selim’i bu karara iten neden Tomanbay’ın hal ve hareketlerinden bir hainlik sezmiş bazı kişilerin halkı tahrik etme çabalarının olmasıdır.

Tomanbay idam kararından sonra Şehsüvaroğlu Ali Bey’e teslim edildi. Şehsuvaroğlu Ali Bey’in babası Dulkadiroğlu Şehsuvar Bey 1472 yılında Osmanlılara sadakat göstermesinden dolayı Memluk sultanı tarafından idam ettirilmişti. Şehsuvaroğlu Ali Bey Tomanbay’ı vaktiyle babasının idam edildiği Kahire’de BabüzZüveyle kapısında asılarak idam ettirdi. (16 Nisan 1517) Böylece Memluk Devletinin son hükümdarı bir başka deyimle son Mısır Sultanı hayata veda etti.
Yavuz Sultan Selim’in emriyle Kahire’de Tomanbay için büyük bir cenaze töreni düzenlendi. Cenaze törenine bizzat Yavuz Sultan Selim’de katıldı ve Osmanlı hükümdarlık geleneğinde hiç olmayan bir şeyi yaparak Tomanbay’ın cenazesini omuzladı. Ayrıca üç gün boyunca Tomanbay adına fakirlere para dağıtıldı.

Kaynak:
1)Müneccimbaşı Tarihi (Müneccimbaşı Ahmet Dede,hazırlayan:İsmail Erünsal, cilt II, tercüman Yay.)
2)Osmanlı Tarihi (Ord.Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, cilt II; TTK 1983)
3)Devlet-i Aliyye (Prof.Dr. Halil İnalcık , Türkiye İş Bankası Yay. 2009)
4)Osmanlı Tarihi (Yılmaz Öztuna, cilt I,KTB 1998

İsmail Çal / Dünya Bülteni / Tarih Servisi