Necip Fazıl KISAKÜREK - KONUŞMALAR

Necip Fazıl KISAKÜREK

 “KONUŞMALAR” İSİMLİ ESERİNDEN

 “Millî bir edebiyat ne demektir? Böyle bir edebiyatın belli başlı vasıfları nelerdir?

 —Bütün bir millete,  o millete mensup olmayan duyuş tarzına, ders verir gibi muayyen millî tezler telkin eden ve millet mefhumiyle yegâne alâkası yalnız «millet» kelimesini kullanmaktan ibaret olan bir edebiyata millî edebiyat denemez. Millî edebiyat, o milletin ruhunu, duyuş tarzını ve şahsiyetini eserinde temsil ve tahlil eden edebiyat demektir. Gayesi milliyetsizlik olan bir millete milliyetsizlikten bahseden şair millî şairdir. Gayesi hırsızlık olan bir millete, kendi hırsızlık maceralarını anlatan şair millî şairdir. Dernek ki, millî edebiyat millî bir duyuş tarzına uygun edebiyat demektir.”
 (s. 15)

***

—      Nâm-ı diğer Parmaksız Salih’in gayesi nedir? Eseriniz­de yapmak ve belirtmek istedi­ğiniz şeyler nelerdir? Eser, ne gibi ruhî saikler altında mey­dana gelmiştir?

—   Arılara, eğer ballarının izahı rolü verilseydi, bu herhalde balın lezzetinden düşürücü bir iş olurdu. Ama muharrir öyle midir? Onda hem, ne yaptığını bilmeden çalışan arı; hem de ne yaptığını bilmek ihtiyacında olan insan vardır. O halde sanatkâr, hem bal verecek hem de sırasına ve işine göre, ne yapmak istediğinin izahla mükellef olacaktır. Fakat dedim ya; muharrire asıl sanat hummasının dilsiz hüviyetini yaşatan arı cephesi hareketlendikçe, şuur ve fenni tarafı biraz çenesini kilitlemek ihtiyacına düşüyor. O zaman da, muharrire hâkim olan sükûti edadan şöyle bir hitap tütüyor:
“Ben ne anlatayım? Siz tadın anlayın!”

—    “Nam-ı diğer Parmaksız Salih” benim altıncı tiyatro eserimdir. Yedincisi ve sekizincisi de var ama, onlar tamam sayılmaz, biri, 1 perdelik “Siyah Pelerinli Adam”, öbürü de “Sır” isimli, yarım kalmış, daha doğrusu yarım bıraktırılmış ve başıma bir takım belalar açar gibi olmuş bir piyestir. Evet, bu defaki, Tohum, Bir Adam Yaratmak, Sabır Taşı, Künye ve Para’dan sonra altıncı eserim… Şehir tiyatrosunda temsil edilen eserlerimin de dördüncüsü… Bu eserde, en canhıraş sebebleri ve neticeleriyle kumarı göstermek istedim. (Vis) ve günahların en müthişi olan ve şimal kutbundan cenup kutbuna, güneşin doğduğu her noktadan battığı her noktaya kadar bütün yeryüzünü saran, yakıcı, kavurucu, kül edici ihtiras… Dünyada hiçbir kitabın satışı, 52 sahifelik iskambil kağıdı desteleri kadar olabilir mi? Hele memleketimizde, Tekel idaresinin her sene bunlardan bir milyon tane sattığını, bunlardan herbirinin de artık sayfaları pörsüyüp eskiyinceye kadar en aşağı bin kere okunduğunu düşünürseniz, kavrarsınız ki, iskambil kağıdı isimli şeytani kitap, yalnız bizde, her yıl bir milyar defa elden geçirilmektedir. İşte, eserimde ana unsur diye ele aldığım müthiş salgının kemmiyet mikyası!… Ya keyfiyeti? Piyeste, kahramanımız, onu şöyle anlatıyor:

—   “Doktoru ve ilacı olmayan hastalık!…”

—   Eserde her şeyi bu ani unsur etrafında vererek, en kuvvetli müessir ve saiklere bağlı bir hayat entrikası tertiplemeye ve bu tertip içinde meydana çıkması beklenen müstesna bir ruh tecellisine çalıştım. Asıl kıymet hükmünü bu iki noktadan bekleyen eserim hakkında bir değer ölçüsü koymak selahiyetine ne ben malikim, ne de şu veya bu, “bilirkişi” tanınmış efendi, bay… O selahiyete, binlerce ve onbinlerce göz büyüklüğünde ve gökler kadar derin tek bir gözden başka kimseyi sahip tanımıyorum: seyirci…

—  ” Nam-ı diğer Parmaksız Salih” de, benim ” milli” ve “mahalli” den anladığım her şeyin tam mevcut olduğuna kaniim. Yerli renkler, muhitler, ocaklar; ve elle tutulacak, hatta her akşam tiyatroda ve seyirciler arasında benzerlerine rast gelinecek kadar hakiki ve tabii şahıslar… Benim, “milli” ve “mahalli” den anladığım da, bütün bir tahassüs, eda ve üslup hususiliği vermek bakımından, budur.

— Ondan sonra eserimde, “milli” üstü bir “insani” cepheyi esas tutmak kaygısından hiç vazgeçmedim. Haddehaneli Salih, nam-ı diğer Parmaksız Salih, bir Çinli, bir Amerikalı, bir Patagonyalı olabilir.

— Daha sonra eserde ifadelendirmek istediğim tek ve tam dava, binbir tezad ve binbir zıd kader cereyanı içinde hakiki fışkırışını bulamamış ve hatta kötülük baskısı altında uyuşmuş bir ruhun, en büyük saike kavuşur kavuşmaz birden şahlanışı; ve tam 55 yıl bilmeden hasret çektiği ve daima istekli yaşadığı ulvi aksiyona şiddetle atılışıdır. Ben de, ruh tecellisini, derin irfan ve fikir sahibi bir münevverde arayacağıma, inadına, yarım yamalak okumuş, efendi ile serseri arasında muallakta kalmış, tecellisini kendince merd külhanbeylikte ulmuş, laf palavrası ukalalık afetinden uzak bir tip üzerinde aramayı tercih ettim. Ve ruh maktalarını çok zengin ve çeşitli telakki ettiğim bu tipe erkekliğin en derin ve girift akidesi olan “babayı”, en ileri babalık fedakarlığını yüklemeye kalktım.

—  Bu arada ve yüzüğün ana taşı mevkiindeki kahramanımızın etrafında, daha birçok iyilik ve kötülük örneği var… Onları da bütün insanlık çevresi ile beraber cemiyetimizde ve aramızda kolaylıkla teşhis edilebilir; böylece kumarın insanı nereye kadar düşürdüğünden, hangi kötülük saiklerine ve iyilik aksülamellerine kadar yol açtığını görebilirsiniz. Kumarın emzirdiği ve beslediği ahlaksızlık bünyeleriyle, belirmesine vesile verdiği fazilet şahlanışları, bu eserde teker teker örnekleştirilmek istenmiştir.

—  Şimdi ağzımdan garip bir söz kaçıracağım! Eserimi kumar hakkında bu zamana kadar yazılmış bütün eserlerle mukayese etmeden söylüyorum: Dünyada (dostoyevski) den itibaren, bu mevzuda yazılmış nice piyes ve roman okudum. Fakat hiçbirinin, kumar ejderhasını tam yakalayıp sımsıkı çevreleyebilmiş olduğuna inanamadım. Aman, sakın “işte buna ben muvaffak oldum!” dediğimi sanmayınız. Demek istediğim şu ki, bir türlü yazılamayan, dibine ulaşılamayan ve daima satıhlarında dolaşılan bu cehennem ikliminin, bu aciz eserimle ben de derinliğine dalamamış bulunuyorum ama, dalınması gereken bir derinliği olduğunu ve o mıntıkanın bakir kaldığını haber vermek cesaretini gösterebiliyorum, gerisi, davanın başı ve sonu, ilk ve son söz, burada değil, orada; sahnede…1948
(s. 50-53)

 ****

—      Sizinle konuşurken, dün­ya savaşlarından söz etmemeye imkân yok. Çok ilginç bir hayat sürdürdünüz. Şöyle: Çocuklu­ğunuz birinci Dünya Savaşı içinde geçti. Eser vermeye baş­ladığınız dönemlerde de ikinci dünya savaşını gördünüz. Bi­rinci dünya savaşı sonunda, dünyanın denge devleti olan Osmanlı Devleti çöktü, ikinci dünya savaşı sonunda da Av­rupa uygarlığı handiyse yıkılı­yordu. Aslında, Osmanlı Dev­leti Doğu Uygarlığının Devle­tiydi. Şu halde, bir uygarlığın çöktüğünü, bir uygarlığın da yı­kılmaya ramak kaldığı çok kri­tik dönemleri gördünüz. Yaşa­mınız ve düşünceleriniz üzerin­deki bu iki dünya savaşının et­kilerini açıklar mısınız?

— Bu sualinizin cevabını eserlerim her yön­den vermiştir. Bizim anladığımız ve ismini davâmızın başlığı haline getirdiğimiz büyük doğu, Batının kafa macerasını eşya ve hadise­lere tahakküm mizacını Batıya örnek teşkil edecek bir asliyetle iktibas ettikten sonra, onu kendi öz ruhumuzun emrine alacak bir dünya­nın ismidir. Biz, iki dünya arasındaki mahsup sırrına asla yaklaşılmadığını, hususiyle Cumhuriyet Devrinden sonra batılılaşalım derken, ondan büsbütün uzak düşüldüğünü ve Batıya anlamak hakkının Doğulu kalarak mümkün olduğunu mahyalaştırıcı bir telâkkiden geliyoruz ve inşası yolunda çırpındığımız dünyanın sade doğuya değil, batıya da örnek teşkil edeceği iti­kadını besliyoruz,

Son Almanya seyahatimde benimle buluşmak isteyip sabaha kadar yanımdan ayrılama yan Berlin Protestan Baş Papazı, bu husustaki sualine verdiğim cevaba hayran kaldığını, yüzlerce dinleyici önünde itiraf etmiştir. Alman protestan kilisesinin mümessili mevkiindeki papaz, bana

«materyalizm ve spritüalizm ara­sındaki bu dünyanın hali ne olacak? Dinlerin istikbalini nasıl görüyorsunuz? Dinler arasında maddeciliğe karşı bir ittihad kurulabilir mi?» diye sormuş ve Batının bu günkü ruh buhranı­nı ve deprenişini izahla başlayıp «Doğunun ek­siği batıda, Batının eksiği de Doğuda» şeklinde­ki formülümü aynı kelimelerle tasdik etmişti.

O  konuşmanın geniş tafsilatını ilerde neşrini düşündüğüm her hangi bir vasıtayla kaleme al­mak niyetindeyim. (s.89-90)

****

—      Burada hemen bir şey so­racağım. Sizin bu memlekette büyük bir tesiriniz var. Bu tesir, kuvvetini bütün yabancı tesir­lere karşı koymaktan almakta­dır. Hal böyleyken, “Bayılıyo­rum Avrupalıya” dediniz.

— Benim Avrupalıya bayılıyorum demem, sizi yanıltmasın. Bu onu tespit ederim demektir. Benim gözümde Avrupa, insan kafasının, eşya ve hadiseler üzerindeki (tefahhus İnceden inceye araştırma) hakkının aslında bir İslamî emir olmasına rağmen, böyle şahane bir tarzda meydana getirmiş olan saha­nın ismidir. Rönesans ise, din adına ortaya konan abeslerin ve tarahatın hıncı olarak akim şahlanışıdır. Akim heyecanını o kadar derin bir şekilde hissettiler ki, ateşe atılan meşhur Bruno, odunlar üzerinde yanarken dudaklarına uzatılan haç’ı, ayaklarıyla tekmeledi. Hakiki bir muvahhit olsa idi, bu hareket onu şehitliğin en üst mertebesine çıkarabilirdi. Hâlbuki o, bü­yük oluştan mahrum olduğu için, bir bâtılı, bir başka bâtıl adına itmiştir. Evet, ben durumu tespit ederim. Kapılanmam Avrupaya. Avrupa’­nın arayıp, çok kanlı mücadelelere rağmen, bu­lamadığının İslam’da olduğuna kaniim. Bula­mamış Avrupalılara da “yazık olmuşlar” gözüy­le bakarım. Amma onların kıvranışlarını, davranışlarını beğenebilirim.. İşte bayıldığım bu tarafları olabilir. İşte Pascal. O bir adamın, rehbersiz hiçbir noktaya ulaşamayacağının en güzel misalidir. Kaldı ki, rehbersiz olarak gidi­lebilecek noktanın muhaline kadar da varabilmiştir. Öyleyken, bir gün bir buhran anında haykırıyor,

“Bana filozofların bulduklarını sandıkları Allah’a inanışı değil, fakat peygamberlerin nass halinde getirdikleri inanışı veriniz” ve isimler sayıyor. Hz. İbrahim’den İsa’ya kadar. Orada duruyor. İsim saymasa yahut en son is­mi de son peygamberi de zikretse kurtulacak. Fakat son anda yetişir gibi olduğu vapuru en son anda kaçırıyor. Neticede batıyı iyi ve kotu taraflarıyla tasnif ederim. Ona mağlup olmak mevzubahis değildir. (s.106-107)

****

—      Sizin hem bir sanatkâr çizginiz var, hem bir tasavvuf. Bu ikisini birleştirmiş bulunan bir büyük, Mevtana hakkında fikriniz?

—      Mevlana beşeri planda çok büyüktür. Bu bakımdan Avrupalılar tarafından anlaşılması da kolaydır. Fakat eseri bakımından şöhreti ve kolay anlayışı davet eder. Bu yolun büyüklerin­den Öyleleri vardır ki, şöhretten kaçmışlardır. Mevlana’nın bu kolaylığı onu bugünkü rejim ta­rafından maalesef bir turist terliği gibi kullan­masına bile müncer olmuştur. Tabii bu kıyasla­malar tasavvuf! Gerçeklere ve büyüklere nispet­ledir. Yoksa o, beşeri planın ve kelimelerin gö­türebileceği en son noktaya kadar varmış bir büyüktür. Amma tasavvuf! Marifet bütün bu kelime haşmetinin ötesindedir. Bu bakımdan, Mevlana’yı anlayan Avrupa, İmamı Rabbani ve Şahı Nakşibend’in keyfiyetini anlamaktan uzaktır.

—      Bir de Yunus var edebi­yatla tasavvufu birleştiren.

Yunus Emre, Türk cemiyet hayatında yetişen bildiğimiz edebî ve dinî tahassüs ve te­fekkürün en büyük örneğidir. Umumiyetle me­tafizik ürpertisi zayıf olan ırkımızın bu bahis­teki zaafını telafi edecek kudrette bir şahsiyet­tir. Bu arada tasavvuf için bir iki şey söyleye­yim.

“Tasavvuf, Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemin batınıdır.”
Bu çetin yolda son merhale hayrettir., ilk mer­halenin de hayret olduğu gibi.. Bu konudaki en ince tespiti İmamı Rabbanî yapmıştır: “Ben yokum, o, yani Allah var” diyen murid ben yokum derken bile varlığını iddia etmektedir, in­sanın yokluğunu bile iddia edememesi hali, ta­savvufun en büyük mertebesidir.. Şahı Nakşibent bunun için “Mutlak tevhid muhal”dir, bu­yurmuştur.
(s.108)

****

Karamsarlık iddiasına gelince, ne deri üstü, ne sathi bir görüş! Bunlar zıt kutuplar arasın­daki ahengi anlamayanlar!… Ayol; dâvayı Al­lah’ta ve ölümsüzlük gayesinde tamamlayan bir insan nasıl karamsar olabilir?

Nur’a ancak zulmet dehlizinden geçilebile­ceğini anlamayanlara cevabım,. Eski Yunanda (lirik) şiirin babası (Pindaros)un şu sözüdür:

“Meğer ben, bir ömür, katırların yemliğine saman yerine çiçek doldurmuşum!”... Burada konuşmama bir ilâve yapmak iste­rim:

Şair Pindaros bu sözü Eski Yunanda en kemalli devre olan Perikles çağının aydın geçi­nenleri için söylüyor; ya bizim aşağılıkta kema­lini bulmuş cemiyetimizin katırları hakkında ne buyrulur? .
(s.138)

****

—      Tiyatro ve şiir sahasında belirttiğiniz müstesna şahsiyete rağmen kendinizi yıllardır poli­tikaya vermenizin sebebini sorabilir miyim?

—        Netâmeli bir sual!…

Ben bir dâvanın adamıyım!
Dâvamı muvaffak kılmak için gere­kirse kanalizasyon ameleliği yapmaktan bile çe­kinmem!
(s.139)

****

Bir arkadaşım bir İngilizin eserini tercüme etmiş bana gönderdi: “Yeni Cemiyette Ruh İn­hitatı… (Çökme, gerileme, alçalma) “ zavallı muharririn hâli dikkatimi çekti adam ıstırabını söylemiyor, süblime edemiyor, edebilse belki teskin olacak, onun için şiire, teşbihlere kaçıyor, neticede şunu söylüyor:

Ne olacak bu Batı aleminin hali, çoluğumuza çocuğumuza bir takım delinmiş dağlar mı, toprağa yapışmış maskaraca füze iskelet­leri mi ampuller mi birtakım teknoloji masal­ları mı bırakacağız?

Yani sıkıntısını hissettiğimiz tabiatten ko­puş… Bu dava 19. asırdan beri düşünülmekte­dir. 19. asırda makinenin yarattığı sosyal ve ru­hî ıstırablar, bir çok mütefekkir tarafından söy­lenmiştir.. Fakat bu adamın sesi çok can ya­kıcı.. Evet, bugün Batı bir düzen kaybı içinde­dir.. Hiçbir şeyin müeyyidesi kalmamıştır.

Bunun hemen yanı başında Türkiye’nin ha­li, Batı’nın bu buhranlarının içinde zamandan ve mekândan bir fiske ile dışarıya atılmış bir ülkeyiz. Dünyanın, ne de kendi iç ıstırabından haberdar, Batının ikiyüz sene evvel bıraktığı başlangıç noktasının taklidinde..

Bir gün Ayhan Songar Bey’le evimde konu­şuyorduk, kendisine tasavvuftan bir cümle söy­ledim beğendi hemen kaydetti:

“Bir ilmin but­lanı (Batıl olma durumu), bâtıl olması o ilmin müntehâsında, sonun­da belli olur” bu tasavvuf ölçüsü, biz bâtının müntehâsında iptidasının mukallidiyiz.

Gel de siyasetten bahsetme!..

Batıda iki korkunç ejderha görünüyor. İdeolojisi ile ismi ile kaydedeyim:

MOSKOF EJDERHASI VE AMERİKAN EJDERHASI. Biri kafada materyalist, diğer ka­fada antimeteryalist, yaşayışta materyalist. Bu bilen için tam bir ayniyettir. Ruhların içtima et­tikleri yerleri yardır,

Muhiddin Arabi:                                                                    

“Eğer zıtlar bir birleşse bir daha birbirlerini bırakmazlar”

Der. Şimdi bu iki ejderha şu vaziyettedir.

Biri liberal… (Libaralüs) şahsî istiklal “herkes istediğini yapar”. Öteki Demokrasi, halk idare­si… Moskoflar bunu çok güzel istismar etmiş­lerdir, istediğini zerk ediyor, buna halkın ira­desi diyor. Amerika liberalistdir. Öbürü tamamiyle başka bir kutubda, artık davanın fikri ta­rafını bırakmıştır. Zaten komünizm, Marksizm, Leniniz’m, fikirde pek kısa bir zamanda iflas et­miştir. Bütün cevaplarını almıştır.

Fakat Moskoflar son derece pratik zeka sa­hibi… Düşmanımızı tanıyalım ki müsademe imkânını düşünelim. Bize gelince, Televizyon­da birtakım solcular görüyorsunuz, yüzlerine baksanız şaşarsınız, bunlar sığır gütmeyi bile beceremeyecek insanlar… Bunlar komünist, leninist… Sorsanız Leninizm nedir, Lenin kim­dir? bilmez…

Lenin inancında çok mutaassıp pratik zekâya sahip, şiddetli disiplin sahibi kendi batıl inancına çok bağlı, bundan hiçbir fedakârlık yapamaz.
 (s.204)

****

—      Ne güzel bahçe ve ne gü­zel köşk… Ama köşk modern, içi ve eşyası klâsik.. Dış hayat­tan da hiçbir ses sızmıyor bah­çenize. Herhalde rahat ve hu­zurunuz yerinde..

—      Evet, dışı modern olmak gayretinde bir .. İçi de klâsik ve muhafazakâr görünüşlü…

Ev, malım olmadığı için beni taahhüt altına al­maz. İçi ise dışına nispetle belirtiği tezat bakı­mından, beni ve yaşadığım cemiyeti sembolleş­tirebilir. Rahat ve huzura gelince, evvelâ dünya hayatının esasında yok, sonra 19. Asrın sonla­rından başlayarak dünyada yok, derken 20. Asırdan bu yana insanlıkta nâmevcut 20 yıldır da Türkiye’de kökünden nâbut…

“Nabud” yani silinip geden, vücudundan eser kalmayan. Bana gelince, kendimi bildim bileli rahat ve huzurdan haberim olmamıştır. Uzunca bir zamandır kendimi hapsettiğim bu evde, hele birkaç mevsimden beri öyle bir ruh haletine bürünmüş bulunuyorum ki, yakın dost cenazesi, hastane muayenesi ve bazı resmi işler mecburiyeti dışında şehre indiğim bile olmu­yor. İndiğim zamanlarda da, güzelim İstanbul bana (Şanghay) kadar yabancı geliyor. O da “nâbud’lardan biri oldu. Nerede eskisi, nerede yenisi!…

—      Üzerinde yıllardır çalış­tığınız dev eser tamamlandı de­ğil mi üstad? Yani İman ve İs­lâm Atlası adlı ilmihaliniz.

—      Tamamlandı. Tamamlandıktan sonra içime derin bir hüzün çöktü.

—Niçin?

— Erişilen her şey gaye olmadığı, gayeyi ufuk çizgisi gibi bir adım daha uzaklaştırdığı için… Bu dünyada tamamlık var mıdır ki?..
(s.232)

****

— Bir alış-veriş vasıtası olarak paranın mahiyeti konusunda ne düşünüyorsunuz?

— Bilmiyorum mizacınıza bunu neşretmek uygun düşer mi..

Para bir Yahudi icadıdır.

Paranın teşkil ettiği zulme karşı antikapitalizm keza Yahudi icadıdır. Velhasıl bu Yahudi garip şeydir. Tahribe memurdur. Nerede mükemme­liyet görürse onu tahrip eder. Marks, Yahudi’dir. Ama Yahudiye dehşetli çatar, çıfıt diye.,

ACAYİP BİR ŞEY; TEZİ YAHUDİ, ANTİ TEZİ YAHUDİ, SENTEZİ YAHUDİ, ANALİZİ YAHUDİ., BU İNCE İŞTİR.. Benim Abdülhamit’le ilgili kitabım okunursa pek çok sorunun cevabı bulunur.
 (s.252)

****

A.K. — Yaşadığınız muhak­kak tabi…Tezahürleri neler ol­du?.. Şiirinize akseden tarafıyla biz anlamaya çalışıyoruz.

—      Cevabı, bir nevi bir psikolog veya psikiatr karşısında kendi kendini tahlil eder gibi konuşmakla kabil.. Umumi olarak mesele şöy­le konabilir: Goethe, -takdir ettiğim zekâlar­dandır- der ki

“İnsanlar hayatlarında bir kere büluğ ıstırabı çekerler. Fakat dehânın çocuk­ları sık sık. Çünkü her defâsında gençleşir­ler..” Bu Goethe’nin bir ifadesidir. Dehâ­nın çocuğu olmak, ona özenmek, hatırımız­dan geçmez. Şu var ki, “cins kafa” muhakkak kurcalayacaktır. Mücerretlerden mücerrede ge­çecektir.

Ulâya doğru gidecektir. Bu gidiş arasında, kafanın hudutlu olması, müthiş bir ıstıraptır.. Ve bu cins kafanın bir nevi kaderidir.

Demin size söyledim at üstünde giden adam ufka doğru bakıp ufka doğru düşme vehmine giriftâr oluyor. Bu ne demek? Bunu kime anlatsanız anlamaz…

Öyle anlarım vardı ki benim bir kaç tablo istiyorsanız eğer, söyleyeyim… Mesela İş Bankası’nın Edirne Şubesi’ni ben tesis ettim. Ben memur edildim. Dayım da orada polis müdü­rüydü. Dayımda yatıyordum.

Öyle bir ıstırap içindeydim ki, sanki gö­zümü, kulağımı, burnumu takma diş gibi çıka­rıp konsolun üstüne koyuyor gibiydim. Sabahle­yin kalkınca gözümü takmak filân… Normal görünmek için… Ve hiçbir serrişte (ipucu) ver­memek halimden…

Bu hal nedir?

Şudur:

Ayağımı atarken bastığım toprak çökecek­miş gibi geliyordu. Buna öyle inanıyordum ki, adım atmanda imkân yoktu. Ama hiçbir zaman inanmıyordum.

Çünkü burada cinnetle üstün şahsiyet ara­sında çok ince bir çizgi var… Kendisini frene edebilen, o zaman, dehâ olur, kıymet olur. Onun tam mahkumu oldunuz mu olmaz. Hâkimi olacaksınız! Nitekim bu bahis tasavvufta çok mühimdir. Hatarat bahsidir, bu imân vesvesesi, küfür vesvesesi halinde gelir adama…

Bir gün Resullullah’a hallerini şikâyet edi­yor sahabîler; çektikleri hatarattan…

Tebessüm buyuruyorlar ve diyorlar ki:

“İmanın kemalindendir!”

Arz edebildim mi?.. Böyle…

İmam-ı Gazzâli… Bir eser daha yazmak iste­rim; Allah izin verirse…” Büyük Mustaripler” diye… “Büyük Mazlumlar”ı yazdık ama bunu yazmadık. Bu Büyük Mustariplerin Şarktan ve Garbdan olması lazım gelir. Şark’ta en büyük mümessili İmamı Gazzali’dir.

Şimdi, garibinize gidecek bir şey söyleyeyim size… Bir gün Efendi Hazretlerine sordum:

“İmam-i Gazzâlî’nin buhranı mı büyüktü, be­nimki mi?”

Dedim. Ne dese beğenirsiniz?

“Senin ki!”

Dedi.

Onunla her konuşmam virgülüne kadar hatırımdadır. Meselâ,

“Diz çök ey zorlu nefs, önümde diz çök!” mısraı var ya… Bu daha evvel “Diz çök zorlu kader, önümde diz çök!” idi. Şiiri okuduğum zaman, kendisi dikkatle dinledi ve sükut etti. Ne tasvip’ ne bir şey… Ürperdim. Ve hemen, Şeriate en küçük mikyasta zıtlık ifade eden bir nokta var mı diye baktım. Bunu bul­dum.

KADER DİZ ÇÖKMEZ!.. ONU “NEFS” YAPTIM.

A.K. — Niçin efendim, İmam-ı Gazzâli’nin ki mi, sizin ki mi? Cevabı verdi mi efendiniz?

—            Ben niçinini sormadım.. Meselenin fizik tarafım söyleyeyim. Bir lokma ekmek yesem bir bardak su içsem onu temsil edemiyordum. Temessülüm gitmişti. Yuvarlanıyordum yerde.

Sonra, Allah!ın lutfuyla kurtuluşumu bulu­yorum…

Gazzâli diyor ki:

“Gördüm ki bu akıl, çıkmaz sokaktır. Müşkâk-ı Nebeviye, Peygamber kokusuna, ruh feyzine yapışmadan olmaz bu iş.. Böyle yap­tım.. “

Zahirî ilimde çok üstündü mevkii… En bü­yük eserleri bundan sonradır.

Bana uzun zaman “sâbık şâir” (Geçen, önceki, eski) dediler. Bu kelimeyi çıkaran Fikret Adil’dir. Ölmeden, kısa bir zaman önce evine gittim. Ona “Perdeler” isimli şiirimi okudum. Yeni yazmıştım. Bir iki senelik mesele… Başladı ağlamaya:

“Ben sana sabık şair diyordum. Meğer lahik (yetişen, vâsıl olan, ulaşan) şairmişsin!..”
Dedi. Sonra hastalığı için ne güzel teselli bulmuştu. Şu, parkinson hastalığı mı ne?.

“Bu çektirir ama öldürmez diyorlar.”

Dedi. Gitti, ameliyat oldu ve öldü.

Evet… İşte benim de buna benzer kriz hal­lerim var… Meselâ, böyle bir anda, tutun siz, 70 kilodan 59 kiloya, 58’e inin!.. Size o devri an­latıyorum! Bir yalıda oturuyorduk Beylerbeyin­de… Yalının bahçesinde yürüyorum. Bir Kur’ân-ı Kerim sesi…

Bir ayeti okuyor. Onu duyar duymaz ken­dime geldim. Demek dedim; tâkat veriyorsun ki, bu yükü de yüklüyorsun. Bütün mesele muvâzeneyi teminde… Bir şeyin, sizi ya tersin­den ya yüzünden inanmaya sevk eden “hatar’ın yükünü çekebilmek lâzım.. Ayhan Bey, doğru buluyor musunuz?

(s.281-284)