Zuvka Batur-1866-1928

Zuvka Batur, Doğu Kazakistan'ın Savır yöresinde Zaysan ilçesine bağlı kırsal kesimde; babası Sabit ise, aynı bölgedeki Kalba Dağı eteklerinde dünyaya geldi. Büyük dedelerinden Bukarbay Batur, Abılayhan'ın sağ kollarından Janıbek Batur'un cengâverlerindendi. Dolayısıyla Bukarbay Baturun neslinden olan Sabit'in babası Nurmuhammet Hafız, atalarının dostu Valden Hazret ile tanıştı. Valden Hazret'in soyu Hoca Ahmet Yesevi'ye dayanır. Bu nesilden gelenlere İşan adı verilir. Kazak Boy yapılanmasında “Koja" olarak adlandırılmıştır. Zuvka Batur, bu nesilden olan bir anneden dünyaya geldiği için de ilk oğullarına Hz. Ali'nin vasıflarından isimler vermişti. Koja'ların içinden çıkan âlimler (alp-erenler), “Hazret-i Ata" diye de anıldı. Dolayısıyla o dönemde Valden Hazret'in toplum içinde ayrı bir yeri vardı. Küçük Nurmuhammet, ata dostluklarının vesilesiyle Valden Hazret'ten ders aldı ve Hafız olarak yetişti. “Sarı Hafız" lakabıyla da tanındı. Valden Hazret bu öğrencisinin oğlu Sabit'i de okutmak istedi. Yeğeni Mümin ile Sabit'i kendisinin yetiştiği Buhara, Kazan ve Ufa illerinde okuttu. Bu sırada Sabit'i, Mümin'in kız kardeşi Fadime ile nişanladı. Sabit 15 yıllık tahsilini tamamladıktan sonra evlendi. Valden Hazret, bu iki öğrencisine icazetini vererek, Mançu İmparatorluğu devrinde, adı henüz Şinjan olarak değiştirilmemiş olan Doğu Türkistan ülkesindeki Altay İli havalisine din tebliğine gönderdi. 

 Sabit görev yaptığı yerlerde “Damolla" (büyük hoca) unvanını aldı. Meslektaşıyla beraber çeşitli yörelerde mescit ve medreseler açarak öğrenci yetiştirdi. Sabit Damolla ilk göreve başladığı yıllarda Zuvka dünyaya geldi. Babası Sabit ve dayısı Mümin Hoca'dan dini dersler alan Zuvka, 15 yaşında babasını kaybetti. Annesi ile dört kardeşine bakmakla yükümlü olmakla beraber dinî vazifesini ifa etmeye devam etti. Zuvka'nın ilim tahsil etmiş aydın bir kişiliğe sahip olduğunu bilen “Töre" evladı Cengizhan Gûñ onu sarayına aldırdı ve İmam Hatipliğine tayin etti. Töre, Kazak ulusu içinde yer alan Cengizhan'ın torunlarıdır. Zuvka, bu Töre sarayında kısa zamanda babası gibi kadılık görevine atandı. Aynı dönemde yaşıtı Akıt Hacı ile tanıştı. Muhammet Mümin, Akıt Hacının da hocasıdır. Akıt Hacı “Ulema Şair" unvanıyla da tanınır.
Genç yaştaki Zuvka Hoca, kadılık yaptığı dönemde hasis zengin ve zalim yöneticilerin avam tabakasına zulmettiğinin farkına varmaya başladı. O daima mazlumların hakkını savundu. Zorba ağa ve yöneticilerin gayri meşru gelir sağlamalarına karşı durdu. Dolayısıyla bölgesel hükümet yöneticileri onu gözünün önüne çıkan bir çıban gibi gördü. Bu arada halk, Zuvka Batur'a başlarındaki derdini anlatmaya başladı. Bunun üzerine Zuvka Hoca kadılık görevinden ayrılarak, doğduğu Savır bölgesine gitmeyi düşündü. Aç ve biçare halkta onun ardından göç etti. Fakat “tebdili mekânda ferahlık var" diye geldiği bu diyarlarda da makam ve mevki sahibi yöneticiler, Zuvka'nın aleyhinde propaganda yapmaya başladı. Buna rağmen o, kanunen hiçbir davanın altında kalmadı. Bilakis zalimlerin mazlum halktan gasp ettikleri malların peşine düşerek, yoksullara tekrar iade etti. Böylece Zuvka'nın hocalık unvanından öte Bahadurluğu ön plana çıktı. Çevresinde onu destekleyen bir toplum kitlesi oluşmaya başladı.

Hocalarının icazetini alarak her ne kadar dinî alanda hizmet etmeye çalışsa da hayat şartları onu millî mücadeleye sevk etti. Hocalığıyla ve Bahadurluğuyla beraber topraklarının bütünlüğü, halkının dirliği için mücadele etti. Böylece yaşadığı devirde herhangi bir unvana gerek duymadan halkın lideri oldu. Toplum onu kahraman yiğit olarak nitelendirilen Bahadur payesiyle anmaya başladı.
1900 yılında “Boxer İsyanı" olarak bilinen olaylar sırasında, Osmanlı Padişahı II. Abdulhamit Han'ın girişimiyle Çin'deki Müslümanlar İstanbul üzerinden Hicaza gitmeye başlamışlardı. Zuvka Batur da 1902-03 yıllarında hocası ve aynı zamanda dayısı olan Mümin İşan ile beraber Hacca gitti. Her ikisi de kafile başkanı olarak Yıldız Sarayı'nda II. Abdulhamit tarafından kabul edildi. Bunu İstanbul'da vefat eden Akıt Hacının torunlarından Abdusselam Aykanat Hacı anlatmıştı.
Zalim yöneticiler onun Hacca gidip gelmesiyle tekrar İmam Hatiplik ve müderrislik görevine geri dönerek, kendilerinin yolsuzluklarına karışmayacağını düşündü. Aynı zamanda Zuvka Batur'un arkadaşı Böke Batur'u ortadan kaldırmak istedi. Nitekim Zuvka Batur hicaz seferine gittikten sonra Çinliler Böke Batur'u yenilgiye uğrattı. O ise, batıya doğru gitmek için Tibet'ten geçerken yakalanarak şehit edildi. Böylece despot yönetim, halka daha çok acı çektirmeye başladı. Zuvka Batur'un hicazdan dönüşünü bekleyen halk, tekrar çevresinde toplanmaya devam etti. Bunun üzerine bütün gençleri nizami olarak askeri eğitime tabi tuttu. Bununla beraber onu destekleyen varlıklı aileler Rusya ile ticaret yaparak, karşılığında silah satın almaya başladı.
Yanındaki Kazanbay Batur ile Tölegetay Batur onun en güçlü fedaileriydi. Otarbay, Irgaybay, Düzbay, Ziyratbay gibi avukatlarının yanı sıra onların izinde giden Kerim, Şıbarakın, Nasır, Tokacan gibi yiğitleri, habercileri ve kendi oğullarından Sultan Şerif ile Şiryazdan Hoca da vardı. En değerli adamlarının biri de Osman Batur idi. Onun babası İslambay, Zuvka Batur'un dostuydu. Dolayısıyla genç Osman'ı kendi evladı gibi yetiştirdi. Onun gençliğinden itibaren “Kazak Halkının Gözüpek Bahaduru Olacaksın!" dediği Zuvka Batur'un söylediği halk arasında yaygın sözleri, Osman Batur'a verdiği duası ve icazetiydi. O da Zuvka Batur'u “pirim" diye anardı. Böylesine yiğitlerle ve himayesinde toplanan halk kitlesiyle beraber devrin despot yönetimine karşı mukavemet gösterebildi. Toplumu himayesine alarak kimseyi ezdirmedi. Mağdur toplumun; dil, din ve ırkına bakmaksızın binlerce aileye sığınak oldu. Bu denli halkına ve topraklarına vasi olmasına rağmen, zalim yöneticiler onu üstlerine şikâyet etti. Dolayısıyla Zuvka Batur'un peşine bölgesel hükümet lideri Yañ Zı Şañ ordusu düştü. Bunun üzerine Zuvka Batur, Ürimçi yönünden gelen askerlere karşı durarak Altaylara doğru geçit vermedi. Hükümet hem ılımlı hem de sert politikalar kullansa da bunların hiçbirine karşı yenilmedi.


Bir taraftan 1920 yıllarında Rusya yönünden Beyaz Ordu Generali Bakiç'in 10 bin askeri Altay bölgesine yayılmaya başladı. Bu sırada Altay Valisi Juv Davyıñ, Beyaz Ordu teröristlerine karşı duramayıp intihar etti. O sırada Zuvka Batur devreye girerek bütün çapulcuları geri püskürttü. Diğer taraftan 1923 yıllarında yine Altay ve Barköl bölgesine baskın yapan Üyeme ve Düñgir adında Moğol çeteleriyle savaşarak onları sınırdan uzaklaştırdı. Her halükarda topraklarının bütünlüğü ve halkının bekası için mücadele eden Zuvka Batur'un bu dirayetini yerel yönetim kabullenmedi ve ona bölücü yaftasını yapıştırmaya çalıştı. O, buna karşı yılmayıp, aklı ve ferasetiyle halkı eşitlik yolunda tuttu.
1928'de Yañ Zı Şañ'ı, Dışişleri Bakanı Piy Yu Lin vurarak öldürdü. Yerine Jıñ Şoriyn geçti ve Zuvka Batur'u ele geçirmek için planlar kurdu. Önce, sözde bir anlaşmaya vararak halka zulmetmeyeceğini bildirdi. Yeni yönetimin vaatlerinden sonra toplumda bir sükûnet başladı. Dolayısıyla birçok insan kendi mesleğiyle uğraşma fırsatı buldu. Fakat çok geçmeden bölgesel hükümet sözünde durmadı ve Zuvka Batur'un yanında hizmet eden Jakiya (Madıhıñ) adında Düñgen asıllı bir yanaşmayı ayartarak casus olarak tuttu. Bu hain, daima Zuvka Batur'un çevresinde olup-bitenleri yetkililerine sızdırıyordu. Himayesindeki yanaşmanın hainliğini geç fark etmesine rağmen ona dokunmadı. Çevresindeki halkı tekrar toplamaya fırsatı da vardı. Fakat o, daima halkının dirliğini düşünerek, bir nebzede olsa rahatlayan vatandaşın düzeninin bozulmaması için kaderine razı oldu. O artık sevdiği insanların yanından ayrılmayı ve gerçek vuslata kavuşmayı arzulamaya başlamıştı. Adeta bu âlemde görevinin tamamlandığına inandı. Kader çizgisinden ayrı bir yol izleyemeyeceğini ve ömrünün kendine vefa vermeyeceğini hissetti. Böylece evine baskın yapılacağı günlerde yiğitlerine emir vererek toplumu kendinden uzak tutmaya çalıştı. Çünkü değerli insanlarının kendisiyle beraber kurban gitmesini istemedi. Yinede çoluk-çocuk ve çevresinde yaşamaya alışmış kimseler onun yanından ayrılamadı.
Düşmanını beklediği gece gelip çatmıştı. Baskına gelen iki yüz Çinli asker onu canlı ele geçirmek niyetindeydi. İlk manga asker Zuvka Batur'un otağına birer ikişer saldırıya başladı ama kimse sağ çıkamadı. Bunun üzerine ikinci manga asker devreye girdi. Zuvka Batur ise onlara karşı silahsız olarak çarpıştı. Otağının gergisinde asılı duran makineli tüfeği bile eline almadan, bilek gücüyle kapıdan içeri hücum eden askerleri rahatça devirmeye başladı. Buna rağmen ateş edildi ve Zuvka Batur yiğitçe şahadet şerbetini içti. Bu kanlı katliamda 53 kişi şehit edildi. Çin askerleri onun başını kesip götürdü. Çok geçmeden halkın isyan etmesinden çekinen bölgesel hükümet, Zuvka Batur'un başını yakınlarına iade etti.
Aradan bir sene geçtikten sonra Altay-Köktogay, Belkuduk'ta metfun bulunan kabri etrafına kurgan yapıldı. Günümüzde bu kurgan tarihi bir ziyaretliğe dönüştü. Onun hayatı ve mücadelesi hakkında Ürimçi'deki Kazak yazarlar tarafından kitaplar günışığına çıktı. Türkiye ve Azerbaycan Türkçesiyle beraber Çince, Rusça makale ve çeviriler yazıldı. 2000 yılında Moğolistan'ın Bayan-Ölgey kentinde doğumunun 130'uncu; şahadetinin ise, 70'inci yılı dolayısıyla etkinlikler düzenlendi. Burada bir caddeye adı verildi ve anıtı dikildi.
Türk dillerinin yanı sıra Arapça, Farsça ve Çince bilen Zuvka Batur 33 çocuk babasıdır. Dört eşinden 12 oğul ve 8 kızının adı bilinmektedir.

 

ZUVKA BATUR DESTANI (ZWQA BATIR JIRI)

Kazak Türkçesi:

-Arğı atam Zwqa Batır el bïlegen

Jasınan jwandarğa bas ïmegen

Twğan jer Sawır tawdıñ mañayında

Qalıñ el zombıdan bop zar ïlegen.

Türkiye Türkçesi:

(Dedem Zuvka Batur halkı idare etti

Genç yaştan güçlülere baş eğmedi

Doğduğu yer Savır Dağı yöresinde

Bütün halk zorbalar yüzünden kan ağladı.)

*

-Qaşanda şıqqan bolsa jebirlengen

Kedeydi qorğap ustap jibermegen

Aş-arıq, jetim-jesir kim bolsada

Zwqanı pana etip jigerlengen.

(Ne zaman ki zalimler ortaya çıktıysa

Yoksulları himayesine aldı

Aç, biçare, yetim, dul her kim olursa;

Zuvka’dan güç alıp, cesaretlendi.)

*

-Elderge qïın künder kelgen edi

Er Zwqa elge köñil bölgen edi

Sonaw bir zamandarda naşar bağıp

Öktemmen jağalasıp jürgen edi.

(Halkın başına zorlu günler gelmişti

Yiğit Zuvka halka gönül bağlamıştı

O eski günlerde mağdurlara baktı

Müstebitlerle hep mücadele etti.)

*

-Pendeler qorlıq körgen jan sawğalap

Aştıq kep şabwılmen mal quwalap

Qawımdar jaman şoşıp, üreyi uşıp

Zorlıqşıl äkim turdı el jawmalap.

(Bendeler baskıdan canını kurtarmaya çalışıyor,

Açlıktan çapulculuk yapmaya başlıyordu

Kavimler (halk) çok korkuyordu

Zorba yönetim halka baskın yapıyordu.)

*

-Ükimet adamdarı jarlılardan

Ayıp alıp qağıstırıp sorlılardan

Qamırıq jutqan elder zar ïleydi

Torğayday tozdı qawım urılardan.

(Hükümet mensupları yoksullardan,

Ceza kesti haksız yere gariplerden

İçine kaygı düşen halk kan ağlıyordu,

Serçe gibi dağıldı haydutların yüzünden.)

*

-Qaptağan el Zwqanıñ toğanağı

Düşpannıñ tars ayrıldı qağanağı

Oñaylı oljamenen qw ükimet

Kenelip sarq etti ğoy sağanağı.

(Çoğalan halk Zuvkaya yük olmaya başladı

Düşman da bu çoğunluğu çekemez hale geldi

Halkı sömüren kurnaz hükümet

Rehavet içinde yaşıyordu.)

*

-Batır bop elge Zwqa tur aybattı

Kedeydiñ oylap qamın küş- qayrattı

Mıñdağan eldi qorğap, qorşalap-ap

Mañına jïdı eldi bir jaynattı.

(Yiğit olup halk yanında Zuvka vardı heybetli

Yoksul için var gücünü sarfetti

Binlerce halkı koruyup himayesine aldı

Etrafına toplanan halkı koruyup, kolladı.)

*

-Köp ulttar jan sawğalap, kep jïnaldı

Bularğa Zwqa özi, köp qïnaldı

Baylardıñ qatañdılıq zäbirinen

Qaşqan el, “Pana Zwqa” dep aynaldı.

(Her milletten insanlar canını kurtarmaya geldi

Bundan dolayı Zuvka’ya da ağırlık bindi

Zenginlerin acımasız davranışından

Dağılan halk, “Sığınak Zuvka” diye yanaştı)

*

-Dävirdiñ zor batırı, ol arwaqtı

Köptegen qawım tanıp sol ardaqtı

Bäri el, panalap kep jan sawğalap

Mekendep pana tuttı bul şañraqtı.

(Devrin zorlu yiğidini maneviyatıyla

Birçok halk tanıdı o değerli adamı

Hepsi canlarını korumak için sığındı

Mekan edip sığınak tutu onun ocağını)

*

-Jılsayın qalıñ el üymeledi

Oğan bir ulaspağan tüyneledi

Bandılar aldı-artınan eldi qïnap

Qawımdı bosqın qılıp tüygiledi.

(Yıllar geçtikçe halk etrafına doluştu

Zuvka’ya ulaşamayanlar darda kalıyordu

Haydutlar ardı ardına halka baskın yaparak

Kavimleri dağıtarak eziyet ediyordu.)

*

-Sonda Zwqa ekpinimen esedi de,

Mıñdağan elder kömek, etedi de

Kez kelgen qarsılasqa taysalmay-aq

Jalındı azamat bop ösedi de.

(O sırada Zuvka şiddetle harekete geçer

Binlerce insan ona destek çıkar

Karşısına geçenlere karşı korkusuzca,

Ateşli delikanlı, yiğit olarak gelişir.)

*

-Sol kezdiñ äkimi bir oylanadı

Batırdıñ bası üşin  aynaladı

Buğanda qaymıqpağan Zwqa Batır

Düşpanğa ekilenip saylanadı.

(Devrin yöneticilerini düşünce sarar

Yiğidin başını almak için uğraşırlar

Bundan da çekinmeyen Zuvka Batur

Düşmana karşı hışımla hareket eder.)

*

-Qayran el awır jük bop, otırğanda

Altaydıñ sañılağı bir turğanda

Ükimet aynaldı ayla-tãsilmen

Bas al! dep, pärmen berdi qutırğanda.

(Zavallı halk ağır yük olmaya başlayınca

Altay’ın sañılağı* vardı başlarında

(*engebeli yolda deneyimli at)

Hükümet işi ele aldı kurnazlıkla

Vurun başını diyerek emir verdi. )

*

-Tobımen äsker şıqtı dürkin-dürkin

Oğanda tötep berdi emin-erkin

Osınşa  küş jetpegen qw ükimet

Dey kördi; alamız dep qaytse bir kün.

(Guruplar halinde askeri saldırıya uğradı

Onlara da mukavemet gösterebildi

Bu şekilde bile gücü yetmeyen kurnaz hükümet

Nasıl olsa bir gün katledeceğiz dediler.)

*

-Daw-şarda jerdiñ astın saq tıñdağan

Jaw barda artında el, tur mıñdağan

Sondıqtan alğır şeşen Batır Zwqa

Mıqtı bop qaşanda ol qımsınbağan.

(Davalarda olacakları önceden kestirirdi

Düşmana karşı ardında binlerce kişi vardı

Kimsenin sözünün altında da kalmayan yiğit Zuvka

Güçlü oldu her an o zorluğun üstesinden geldi.)

*

-Sonda da tağdırına könip jatır

Sezbey-aq Öraltayda külip jatır

Wıttı küşin salıp batır atam

Mekendep qosınına senip jatır

(Yine de kaderine boyun eğdi

Umursamadı Yukarı Altay’da gülüp geçti

Gayretini sarfeden yiğit dedem

Mekânında askeri birliğine güveniyordu.)

*

-Qamın jep oylağanı el kedeyi

Sandarlı joldan ötti ol ädeyi

Talaydı baqqan edi xalıqşıl batır

Satqınnan bosap onıñ til-kömeyi.

(Gamın yiyip, düşündüğü yoksul el idi

Engebeli yollardan geçti bilerek

Her geleni korumuştu halk kahramanı

Bir hain yüzünden hayatından vazgeçmişti )

*

-Kömeyin bosatqan Jaqïya Düñgen

Batırdıñ qolında bop közi töngen

Jaqïya tıñşı eken satqın bolıp

Zwqanıñ köñili sınıp, otı söngen.

(Gazaba uğratan Yahya Düñgen

Elinde yaşadığı halde ihanet etti

Yahya casus idi hain çıktı

Zuvka’nın gönlü kırıldı, ocağı söndü.)

*

-Baylardan ese bermey malın alğan

Kedeyge Zwqa atam janın salğan

Jaqïya satqın şığıp tegi Düñgen

Zwqanıñ qanına kep qolın malğan

(Zengine karşı fırsat vermedi hakkını aldı

Yoksula karşı Zuvka atam janını feda etti

Yahya hain çıktı Düñgen asıllı

Zuvka’nın kanına elini buladı.)

*

-Aytqanı atïimniñ; “Ajal kelmey;

Mıqtınıñ mıqtısımıñ öler-ölmey

Aldırar küni jazdırar ajal kelse

Qalamın jawğa tiri, äytew tüspey”…

(Atamızın vasiyetinde: “ecel gelmeden,

Güçlünün güçlüsüyüm şayet ölmeden

Allah yazgısı ecel gelirse eğer,

Düşman eline canlı olarak düşmeyeceğim”)

*

-Onansoñ Belqudıqqa şet qonıstap

Oylandı eldiñ qamın  jep qonıstap

Aqırı qaytar künin sezdi atam

Özimmen özim bolsın dep qonıstap.

(Bundan sonra Belkudık’ta yalnız oturdu

Düşündü halkın gamını yiyip tek başına kaldı

Sonunda öleceğini sezdi dedem

Böylece herşeyin kendisiyle bitmesini istedi.)

*

-Sol tüni Batır Zwqa; jaw basqanda

Uyqıdan atıp turıp alısqanda

On şaqtı jawdı joyıp erlikpenen

Aqırı şeyit boldı atısqanda

(O gece yiğit Zuvka; düşman baskınına

Uykuda yakalandı ölüm-kalım mücadelesi verdi

On kadar askeri öldürerek yiğitçe

Sonunda şehit oldu çarpışarak.)

*

-Ya ata, qayran ata, qacı ata!

El üşin kïip-işpey dämin tata

Arğı atası Nurmuhammet Abız edi

Äkesi Säbït Molda bergen bata.

(Ya ata, hayran olduğum Hacı ata!

Halk için, yiyip içmedin gönlünce.

Dedesi Nurmuhammet Hafız idi

Babası Sabiyt Damolla duasını vermişti. )

*

-Altaydıñ aq-ïığı bürkitisiñ

Düşpanıñ mañaydasa ürkitesiñ

Xalıqtıñ qaharmanı bäyteregi

Urpaqtıñ qozğap küyin jügirtesiñ.

(Altayın beyaz boyunlu kartalısın

Düşmanın yaklaşınca ürkütürsün

Halk kahramanı ulu çınarı,

Neslinin duygularını hareketlendirirsin.)

*

-Er Zwqa eli üşin kep attandı

Täwekel, ulttıq müdde dep şattandı

Eñseli Zwqa Batır bul älemde

Arqa süyer asqar taw bop atandı.

(Er Zuvka halkı için uğraştı

Tevekkülle, millî şuurla şad oldu

Enseli Zuvka Batur bu âlemde

Sığınak, ulu dağ diye adlandırıldı.)

Kuddüs Şolpan (Mawsım 2003)

Kuddüs Çolpan (Haziran 2003)